پیام مشترک دو سفر؛ نمایش جایگاه ایران در معادلات منطقه

جمهوری اسلامی ایران در هفته گذشته میزبان و مهمان دو سفر مهم بود؛ سفر سه‌روزه «علی لاریجانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی به عراق و لبنان و نیز سفر «واهان گوستانیان» معاون وزیر امور خارجه ارمنستان به تهران. سفرهایی که با توجه به شرایط موجود، هرکدام به منظور کاستن از دغدغه‌های ایران در زمینه ارتباط با همسایگان خود و دیگر کشورهای منطقه به ویژه در زمینه امنیت و ژئوپلتیک منطقه بود.

تلاش برای پایان دادن به سوءتفاهم تحمیلی

آگاهی از اهمیت سفر دبیر شورای عالی امنیت ملی به بغداد و سپس بیروت، نیازمند صورتبندی واقعی از وضعیت موجود در روابط جمهوری اسلامی ایران با عراق و لبنان است. در چنین صورتبندی باید خاطرنشان ساخت که ایران گرچه عُلقه‌های مستحکم سیاسی، مذهبی و فرهنگی و حتی اقتصادی با همسایه غربی خود؛ عراق دارد اما به همان میزان هم دغدغه‌های امنیتی غیرقابل انکاری به ویژه در مرزهای خود با عراق تجربه می‌کند که نیازمند رفع و تبدیل به همکاری‌ و همراهی هستند. مرزهای غربی ایران از سوی گروهک‌های تروریستی جدایی‌طلب همواره مورد تهدید قرار داشتند و از این رو پیش از این (سال ۱۴۰۱) دو کشور برای سامان‌بخشی و حل این موضوع توافقنامه امنیتی امضا کرده بودند. در سفر اخیر دبیر شورای عالی امنیت ملی به عراق تفاهمی به منظور اجرای دقیق‌تر و اصولی‌تر این توافق‌نامه امضا شد.

سرنوشت و کیفیت حضور گروه‌های مقاومت موضوعی است که منطقه و از جمله ایران را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد و دغدغه‌مندی تهران در این زمینه چندان غیرطبیعی به نظر نمی‌رسد.

پیش از سفر لاریجانی به بغداد، زمزمه‌ها و گمانه‌زنی‌های جدی درباره انحلال گروه‌های مقاومت در عراق از جمله حشدالشعبی وجود داشت و دارد. گرچه از دیدگاه جمهوری اسلامی ایران تصمیم برای حضور یا انحلال هریک از گروه‌های مقاومت در عراق و لبنان برعهده مقامات و مردم این کشورهاست اما نمی‌توان از این اصل مهم چشم‌پوشی کرد که گروه‌های مقاومت در هر دو این کشورها، تنها در داخل مرزهای آن‌ها کارایی نداشته و بلکه در مسیر ایجاد صلح و مبارزه با تجاوز و تروریسم برای کل منطقه ضروری هستند و از این رو سرنوشت و کیفیت حضور این گروه‌های مقاومت موضوعی است که منطقه و از جمله ایران را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد و دغدغه‌مندی تهران در این زمینه چندان غیرطبیعی به نظر نمی‌رسد

از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران، دخالت‌های آشکار و محسوس کشورهای فرامنطقه‌ای درباره این گروه‌ها را به خوبی رصد کرده و درباره این نوع از مداخله‌جویی در امور کشورها، به مقامات آن‌ها هشدار داده است. واقعیات روابط میان تهران و بیروت در یک‌سال گذشته، دبیر شورای عالی امنیت ملی را ترغیب کرد تا در ادامه سفر برنامه‌ریزی شده خود به عراق، عازم لبنان هم شود. جایی که از مهر ماه سال گذشته تاکنون، نوع متفاوتی از روابط با جمهوری اسلامی ایران را تجربه می‌کند که «ابهام» و «سوتفاهم» می‌توانند مهمترین کلیدواژه‌های توصیف این روابط جدید باشند. در صورتبندی روابط ایران و لبنان پس از شهادت سیدحسن نصرالله و روی کار آمدن دولت تازه در این کشور، باید به متغییر دخالت‌های خارجی وزن بسیار داد. مقامات دولت لبنان در طول حدود یک سال گذشته، تعریف خود از روابط با جمهوری اسلامی ایران را بازتعریف کرده و این میان از برخی واقعیات هم عبور کردند.

سفر دبیر شورای عالی امنیت ملی به لبنان در چنین فضای پر از سوتفاهم و حضور معقول و مقتدر در تریبون‌ها و دیدارهای مختلف نقش ویژه‌ای در کاستن از این ابهام و سوتفاهم داشت.

سفر دبیر شورای عالی امنیت ملی به لبنان در چنین فضای پر از سوتفاهم و حضور معقول و مقتدر در تریبون‌ها و دیدارهای مختلف نقش ویژه‌ای در کاستن از این ابهام و سوتفاهم داشت. لاریجانی موضع رسمی ایران را به عنوان مسئول امنیت کشور اینگونه بیان کرد تا یکی از مهمترین ابزارهای سواستفاده از روابط میان دو کشور از سوی غرب را ناکارآمد سازد؛ وی در پاسخ به پرسش‌های جنجالی خبرنگاران لبنانی در کنفرانس خبری با رئیس پارلمان لبنان، درباره ادعای دخالت ایران در امور لبنان و حمایت از حزب‌الله تصریح کرد: من مسئول امنیت ملی کشورم هستم و به صراحت می‌گویم ایران هیچ قصدی برای دخالت در امور کشورها از جمله لبنان ندارد. اگر دولت لبنان با طوائف مختلف صحبت کند و به نتیجه برسد، ما از آن حمایت می‌کنیم. این تصریح علنی، می‌تواند پایان‌بخش بسیاری از اتهاماتی باشد که آمریکا علیه ایران در زمینه دخالت در امور لبنان طرح کرده است.

موضوعی که «مجتبی امانی» سفیر ایران در لبنان هم به آن اشاره کرد و گفت: در طول این سفر، دبیر شورای عالی امنیت ملی، مجموعه‌ای از جلسات خوب، دوستانه و صریح را با رؤسای جمهور، رهبران و شخصیت‌های مذاهب مختلف شیعه، سنی، مسیحی، دروزی و علوی برگزار کردند. این جلسات به رفع تمام ابهامات و نگرانی‌هایی که در مورد مواضع روشن و شفاف ایران وجود داشت، کمک کرد.

حضوری برای اقناع ایران

همزمان با حضور دبیر شورای عالی امنیت ملی در عراق و لبنان، وزارت امور خارجه هم میزبان معاون وزیر امور خارجه ارمنستان بود. چنین سفری که پیش از این در دسته سفرهای عادی در روابط بین دو کشور تلقی می‌شد امروز اما مورد توجه و تحلیل رسانه‌های داخلی و خارجی قرار گرفته است، از آن رو که جمهوری ارمنستان و آذربایجان هفته گذشته درحالی در کاخ سفید دست در دست رئیس‌جمهور آمریکا به دوربین لبخند زدند و توافق صلح امضا کردند که نگرانی‌های غیرقابل انکاری درباره جزئیات این توافق به ویژه کیفیت احداث جاده‌ای که قرار است جمهوری آذربایجان را از خاک ارمنستان به بخش جدا افتاده خود یعنی نخجوان متصل کند؛ وجود دارد. مرز مشترک ۴۴ کیلومتری میان ایران و ارمنستان در جایی که قرار است جاده‌ای به نام دونالد ترامپ در آن احداث شود، مبهم‌تر از آن است که تهران درباره آن از همسایه خود توضیح نخواهد.

پیام مشترک دو سفر؛ نمایش جایگاه ایران در معادلات منطقه

حضور «واهان گوستانیان» معاون وزیر امور خارجه ارمنستان در وزارت امور خارجه هم در راستای این توضیح قابل ارزیابی است. حضوری که به نظر می‌رسد تا حد مناسبی مثبت بوده و توانسته به بخشی از نگرانی‌های تهران در این زمینه پاسخ دهد. «سیدعباس عراقچی» وزیر امور خارجه در توضیح این سفر و اطمینان‌هایی که ارمنستان به ایران داده است؛ گفت که اولا مقامات ارمنستان در تماس‌های متعدد تلاش کرده‌اند درباره این توافق و جزئیات آن جمهوری اسلامی ایران را قانع و توجیه کنند، ثانیا در طرح حاضر خبری از تغییرات ژئوپلتیکی پیشین نیست و هرگونه فعالیتی در مرزها تحت حاکمیت ارمنستان صورت خواهد گرفت و هیچ نیروی آمریکایی در نزدیکی ما مستقر نمی‌شود. ثالثا همه خط قرمزهای ایران هم رعایت شده است و رابعا ایران نگرانی‌های خود را مطرح کرده‌، ارمنستان در این زمینه اطمینان داده اما با این حال، تهران مراقب مرزهای خود است.

معاون وزیر امور خارجه ارمنستان هم در گفت‌وگوی اختصاصی با ایرنا؛ تصریح کرده است که دولت و مردم ارمنستان احترام عمیقی برای رهبر، دولت و مردم ایران قائل هستند. روابط میان دو کشور برای ما اهمیت راهبردی دارد و هرگز موضوع هیچ معامله ژئوپولیتیکی نخواهد بود. ما این روابط را که پیشینه‌ای هزاران ساله دارد، گرامی می‌داریم و باید آن را حتی قوی‌تر و مستحکم‌تر به نسل‌های آینده منتقل کنیم. این باور و پیام دولت من است.

سیستم منطقه و درون‌دادها و برون‌دادهای آن

اگر دکترین روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای منطقه و همسایگان خود را به عنوان یک سیستم در نظر بگیریم؛ می‌توان برای آن درون‌دادها و برون‌دادهایی در نظر گرفت. اگر مجموعه‌ای نگرانی‌ها، دغدغه‌ها و چالش‌های تهران در این روابط را به عنوان درون‌داد این سیستم فرض کنیم، نحوه تجزیه و سنتز آن‌ها و آنچه به عنوان برون‌داد تعریف می‌شود، می‌تواند میزان موفقیت این سیستم در شرایط امروز با تمام متغییرهای تاثیرگذار بر آن تعبیر شود. در مورد اخیر ایران درباره حضور گروهک‌های تجزیه‌طلب در مرزهای خود نگرانی‌های جدی دارد، این نگرانی‌ها در عراق مورد آنالیز قرار گرفته و برون‌داد آن تفاهم امنیتی می‌شود. یا تهران درباره تغییر در مرزهای ژئوپلتیکی خود دغدغه‌مند است، این دغدغه از سوی همسایه شمالی درک شده و مورد سنتز قرار گرفته و برون‌داد آن تماس‌ها، سفرها و گفت‌وگوهای اقناعی متعدد می‌شود.

پیام مشترک دو سفر؛ نمایش جایگاه ایران در معادلات منطقه

برای آمریکا و رژیم اسرائیل مقبول‌تر آن بود که در سیستم اشاره شده، تهران نه گفت‌وگو و سفر که تنش و تهدید را به عنوان درون‌داد وارد کند و همسایگانش هم متناسب با آن جنگ و سردی روابط را به عنوان برون‌داد به تهران پیشنهاد کنند.

این شیوه درباره دیگر همسایگان ایران هم با کیفیت و درون‌دادها و برون‌دادهای مختلف درحال تکرار است با این همه اما نظام بین‌الملل به سبب تمام عوامل تاثیرگذار بر آن که مهمترینش قدرت است، اجازه نمی‌دهد سیستم‌های منطقه‌ای و همسایگی همواره با چنین آرامش و برون‌دادهای مثبت به کار خود ادامه دهد؛ به ویژه آنکه این سیستم‌ها را عاملی چون اشغالگری رژیم اسرائیل تهدید می‌کند. از این رو گرچه خوشبینی به آن‌ها عقلایی به نظر نمی‌رسد و ارسال درون‌داد و دریافت برون‌داد نیازمند هوشیاری کامل است اما عملکرد این سیستم دستکم در دو ماه اخیر نشان داده که عوامل اثرگذار خارجی نتوانسته‌اند در آن اثرات چندان عمیقی داشته باشند.

برای آمریکا و رژیم اسرائیل مقبول‌تر آن بود که در سیستم اشاره شده، تهران نه گفت‌وگو و سفر که تنش و تهدید را به عنوان درون‌داد وارد کند و همسایگانش هم متناسب با آن جنگ و سردی روابط را به عنوان برون‌داد به تهران پیشنهاد کنند. شیوه کنونی این سیستم از آن رو که ایران را از همسایگانش دور و دچار انزوا نساخته، برای واشنگتن و تل‌آویو مطلوب نیست و از این پس از هیچ اقدامی برای برهم زدن اکولوژی این سیستم دریغ نخواهند کرد. از آن رو باید تحکیم و تثبیت سیستمی که برون‌داد آن ثبات و صلح در منطقه باشد؛ مهمترین اولویت و کارویژه همه کشورهای حاضر، تعریف شود.